“Wakati nakua, kulikuwa na samaki wengi, lakini hakuna theluji, na vyura ni wachache pia,” Ronald Wanyoyi mwenye umri wa miaka 70, mkazi wa Kijiji cha Lukhoba katika Bonde la Mto Nzoia, anasimulia, akiongeza kuwa mtu angeweza kuwa na bahati sana kupata samaki wowote isipokuwa mvua inaponyesha husababisha samaki wengi kukimbilia chini ya mto.

Mto Nzoia ulisherehekewa kama mto mkubwa wenye ngurumo kwa sababu ya ukubwa wake, haswa unapofurika, na leo, mtu anaweza kuudhania kwa urahisi kama mkondo wa maji/mfereji, kutokana na uharibifu wa muda mrefu na mabadiliko ya tabianchi.

Ukiwa na urefu wa kilomita 257, Mto Nzoia ndio mto mpana zaidi nchini Kenya ndani ya Bonde la Ziwa Victoria. Inajumuisha vijito 24, hasa vinavyotoka kwenye Milima ya Cherangany na Mlima Elgon. Inapitia kaunti saba za Uasin Gishu, Elgeyo Marakwet, Trans Nzoia, Bungoma, Kakamega, Busia, na Siaya hadi Ziwa Victoria katika Mji wa Bukoma.

Kwa Wanyonyi, kumbukumbu za kuwaona viboko, swala, na ndege wa guinea walipokuwa wakitembelea mtoni kucheza na kuogelea bado ziko wazi. Anatabasamu kwa hamu, akibainisha, “Sikumbuki mara ya mwisho nilipowaona wanyama hawa.” Anasema fukwe zimeongezeka kwa muda, na mvua inaponyesha, eneo hilo hufurika.

Kipi kilikwenda kombo?

Bonde la Mto Nzoia linajumuisha misitu, maeneo ya pembezoni, mashamba, nyasi, maeneo ya mafuriko, maeneo oevu, na sehemu za wazi za maji ya Ziwa Victoria. Maeneo haya ni makazi ya wanyamapori, burudani, elimu, utafiti, na uimarishaji wa athari za hali ya hewa, kati ya huduma zingine za mfumo ikolojia. Mto Nzoia pia ni chanzo cha maji kwa mifugo, umwagiliaji, na matumizi ya nyumbani.

Rekodi zinaonyesha kuwa, Mto Nzoia ni makzi kwa takriban 9.3% ya spishi za mimea za sasa zinazojulikana nchini Kenya, wanyama wasio na uti wa mgongo, samaki, amfibia, reptilia, ndege na mamalia. Hasa, spishi 95 zilizorekodiwa katika eneo hili zinapatikana nchini Kenya, na 42 ziko hatarini ulimwenguni.

Wanasayansi wanaamini kwamba bayoanuwai na huduma za mfumo wa ikolojia zina uhusiano wa ndani. Hata hivyo, upotevu wa makazi kutokana na uchafuzi wa mazingira, kuongezeka kwa idadi ya watu, ukuaji wa viwanda, ukuaji wa miji, makazi, na uvamizi wa ardhi yenye misitu na ardhioevu, ni jambo la kutia wasiwasi na ni tishio kwa uendelevu wa huduma za mfumo ikolojia kwenye mto huu.

Wachafuzi hao huathiri pakubwa sekta ya uvuvi, na kuua samaki katika Mto Nzoia, huku maji hayo yakiwa hayatumiki kwa matumizi yoyote kwa angalau kilomita 20 kutoka kaunti ndogo ya Webuye katika Kaunti ya Bugoma – Magharibi mwa Kenya.

Kaunti ndogo ya Webuye na Uzimu wa kiwanda cha Karatasi

Ni mchana wa joto katika Kaunti Ndogo ya Webuye, Kaunti ya Bungoma, Magharibi mwa Kenya, kama sehemu nyingi za nchi na eneo hilo. Hewa ni ya moto na kavu; madereva wamiliki na magari ya umma yakionekana yakiendeshwa katika barabara kuu ya El -doret-Bungoma. Upepo huvuma mara kwa mara, ukipunguza hewa ya moto huku likiwa limejaa vumbi linalopofusha.

Hapo awali eneo hili lilitambulika kwa harufu mbaya ya salfa na uchafu ambayo ingekukaribisha katika mji na viunga vyake. Katika siku zilizopita, ulikuwa ukipata pumzi ya hewa safi katika mji wa Webuye na mazingira yake, ambayo ilikuwa na uwezo wa kwenda hadi umbali wa kilometa 80 kutegemeana na mwelekeo wa upepo. Harufu hiyo ilitokana na kiwanda cha karatasi cha Webuye, kilichoanzishwa mwaka wa 1972.

Baadhi ya ripoti zilihusisha uchafu wa hewa kutoka katika kiwanda hicho huku magonjwa ya kifua na vifo kama vile nimonia na mafua, matatizo ya neva, homa ya matumbo, na kipandauso miongoni mwa wakazi wa eneo hilo pia yalihusishwa na shughuli za kiwanda hicho.

Hewa ni safi kwa sasa kwa sababu kilipunguza kazi na sasa ni taswira tu ya jinsi kilivyokuwa hapo awali, kutokana na madai ya kiwanda na ufisadi. Leo, ni sehemu ndogo tu ya kiwanda inayofanya kazi kwani mashine zake nyingi za zamani zimekwisha, na nyumba nyingine za wafanyakazi zimetelekezwa. Hata hivyo, kiwanda hutumia taka za karatasi zilizorejelewa kama malighafi mbadala wa kuni kutoka misituni.

Licha ya kiwanda kufungwa, bado uharibifu wake kwenye mazingira unaonekana na unaweza kuuhisi.

Kiwanda cha Karatasi kilichochea ukataji miti

Rekodi za juhudi za kinu hicho kuuendea uhifadhi bado haziko tayari. Wakati kiwanda kilipojengwa mwaka 1972 hadi sasa, eneo la msitu na maeneo ya jirani, kama vile Turbo na Mosorit, lililoko umbali wa kilomita 200, lilitoweka.

Ardhi ni tupu. Unaweza kuona miti michache kwa mbali, ingawa imetawanyika. Mashina mengi ya miti na magogo ya miti na vichaka yaliyotelekezwa hubeba mzigo mkubwa wa athari za hivi karibuni za hali ya hewa.

Miti mingi iliyobaki kwenye kingo za mito ni mikaratusi licha ya baadhi ya mashirika na wahifadhi kuhimiza wenyeji kupanda miti ya kiasili kama vile miale ya Nandi, parachichi na misonobari.

Uharibifu wa kiwanda cha karatasi katika mazingira ulikuwa zaidi ya ukataji miti. Geoffrey Wanyama, 36, mkazi wa kijiji cha Milo, Kaunti Ndogo ya Webuye, anakumbuka kilio cha wenyeji wakati samaki wengi waliokufa walionekana kando ya mto. “Nakumbuka nilivyokuwa nikienda shuleni; hayo yalikuwa mazungumzo ya siku hiyo. Samaki wengi aina ya Kambale na Sato walikufa, lakini tulikatazwa tusiwale kwa vile walikufa kwa sumu.”

Inaaminika kuwa kiwanda cha karatasi kilihusika na kutoa taka ambazo hazijatibiwa kwenye mto. “Lakini sasa kwa vile kiwanda hiki kinafanya kazi kwa kiwango cha chini, kesi kama hizo hazijaibuka tena, wala hatuna samaki wengi kama tulivyokuwa hapo awali,” Wanyama anabainisha.

Mbali ya kiwanda cha Karatasi: Utitiri wa Shughuli za Kibinadamu kwenye Bonde la Mto Nzoia

Ingawa ni haraka kunyooshea kidole kiwanda hicho cha karatasi, wakazi wa Bonde la Mto Nzoia wanabeba lawama kwa uharibifu mkubwa wa mazingira kupitia shughuli mbalimbali.

Kwa vile kufungwa kwa kiwanda cha karatasi kulikuwa ahueni kubwa kutokana na uchafuzi wa hewa, kulididimiza kwa kiasi kikubwa uchumi wa jiji hilo kwani kilikuwa chanzo cha mapato na maisha kwa zaidi ya wakazi 80,000 wa jiji hilo na kwingineko. Hapo awali ilishamiri biashara na kuvutia wenyeji wengi na watalii.

Huku mkondo huu wa ajira na mapato ukiisha, wakazi, kwa miaka mingi, wamegeukia uchimbaji mchanga, ukataji miti, uchimbaji mawe, na kilimo katika kingo za mito ili kuishi.

Katika kingo za Mto Nzoia katika Kijiji cha Lukhoba, mto huo unatiririka katika hali ya kusikitisha katikati ya miamba ya mito mikavu na mirefu. Maji yanaonekana kuwa ya kahawia kutokana na kuchimba mchanga kando ya mto.

Katika Maporomoko ya Nabuyole katika Kijiji cha Nabuyole, mkabala na Kiwanda cha Maji cha Webuye, ushahidi wa ukataji miti hasa kwa ajili ya biashara ya kuni na mbao bado unaonekana, huku wakazi wakihusisha hili na umaskini. Hata msitu uliopandwa hapo awali uliokuwa ukimilikiwa na Kiwanda cha Karatasi cha Webuye bado haujahifadhiwa, huku miti ikikatwa ili kutengeneza ardhi zaidi lwaajili ya makazi ya watu na kulimo.

Uchimbaji mawe ni shughuli nyingine ya kiuchumi ambayo inashika kasi lakini inatia wasiwasi. Miriam Wangila na Christine Nasimiyu, wanaofanya kazi katika moja ya machimbo ya mawe kando ya mto huo, wanaona kwamba uchimbaji wa mawe umewawezesha kulisha familia zao na kusomesha watoto wao.” Tunachofanya ni kuchimba mawe, hatutafika karibu na mto, wala hatukomi biashara hii. Ni chanzo chetu cha riziki.” Anasema Nasimiyu.

“Wakati uchimbaji mawe unaweza kutusababishia ulemavu wa mwili na maumivu ya kifua, hatuna njia mbadala. Hatujabahatika kupata kazi nyingine katika sekta tofauti. Kwa sasa, tutaendelea kufanya kazi hapa,” anasema Wangila.

Kulingana na Wangila, wanalazimika kukata miti na vichaka ili kufikia mawe yaliyo chini.

Brian Wanyonyi, mfanyakazi wa machimbo na mwendesha pikipiki, anasema amekuwa akichimba mawe tangu akiwa darasa la saba na kwa sasa anasaidia familia yake changa kutokana na mapato yake. Walakini, kwa kuzingatia changamoto zilizpo, angependelea kupata chanzo kingine cha mapato kwani inaweza kuwa ya kuridhisha zaidi.

“Canter moja ya mawe madogo huuza kwa 1300ksh wakati mawe makubwa yanauzwa 1100ksh. Hii ni kidogo sana ikilinganishwa na kiasi cha kazi na jitihada tunayoweka, lakini ndiyo chanzo pekee cha mapato kwa sasa,” anafafanua.

Kutoka kwa Wataalamu: Madhara ya Uharibifu wa Mazingira katika Bioanuwai

Kulingana na utafiti kuhusu Athari za Uvunaji wa Mchanga kwenye Ubora wa Maji ya Mto na Kikemikali ya Udongo wa Mito, usambazaji mkubwa wa shughuli za uvunaji mchanga wa mto unaharibu kwa kiasi kikubwa ubora wa maji ya mto na mazingira ya mito inayozunguka. Pia hupunguza thamani ya uzuri wa maeneo ya bonde na kufanya mito kukumbwa na mmomonyoko wa kingo na udongo. Hii huongeza uchafuzi wa maji ya mito, hupunguza uzalishaji wa pemebezoni mwa ardhi, na kuweka mifumo ya ikolojia ya mito hatarini.

Kutokana na kukosekana kwa uchimbaji wa mchanga endelevu, Rentier na Cammeraat wanaeleza kuwa madhara ya msingi ya uchimbaji mchanga ni upanuzi na upunguzaji wa mito, kupungua kwa bayoanuwai na kuenea kutoka kwemye mimea na wanyama wa majini na ufukweni, pamoja na kupungua kwa ubora wa maji, hewa na udongo. uchafuzi wa mazingira, shinikizo kubwa kwa mazingira, haswa mito mikubwa, inayotishia afya ya mifumo ikolojia ya mito ya maji safi, uvuvi, na bayoanuwai.

Kulingana na utafiti juu ya Athari za Mazingira za Uchimbaji mawe uliofanywa na Chuo Kikuu cha Xavier, uchimbaji mawe hubadilisha mito kuwa mashimo makubwa yasiyo na mwisho. Kama matokeo, kiwango cha maji ya ardhini hupungua, na mimea ya miti inayotegemea maji katika maeneo ya kando ya mto huchujwa, na hivyo kupunguza maeneo oevu ya mito.

“Aidha, inadhoofisha mshikamano wa udongo, kupanua kingo za mito, na kupunguza mwinuko wake. Pia inatia kina kirefu cha mito inayotishia mazingira ya ufukwe na viumbe hai. Vumbi kutoka kwenye eneo la machimbo huathiri maisha ya kila siku ya wakazi lakini pia huchafua maji, hivyo kuharibu na kuua” viumbe vya majini kwenye mto kwani vina madini hai ambayo hubadilisha kemikali ya maji,” utafiti unaeleza zaidi.

Pia, “Husababisha upotevu wa udongo wa juu wenye rutuba, uharibifu wa misitu, kuzorota kwa viumbe hai vya majini na afya ya umma. Uchimbaji holela wa mchanga kutoka kwenye mito kunaweza kusababisha mabadiliko ya haraka ya mpangilio wa kuta kutokana na mabadiliko ya mtiririko. Uchimbaji mawe unaharibu mandhari. Hii inaweza kusababisha kusogea chini ya mkondo, kusugua, au mkusanyiko wa mashapo huku ikichochea mmomonyoko wa ufukwe.” anafafanua Ozcan, Musaogl, na Seker.

Wakati wa Kuchukua Hatua: Je, Kuna Tumaini Pengine? 

Kulingana na ripoti ya Jukwaa la Uchumi Duniani, uchimbaji mchanga umeongezeka mara tatu, huku mahitaji yakifikia bilioni 50 kwa mwaka katika 2019. Wataalamu wanasema kuwa kuna haja ya serikali ya Kenya kutekeleza sera ya kudhibitiwa uchimbaji mchanga ili kukamilisha kazi ngumu ya uchimbaji haramu ya mchanga. Zaidi ya hayo, Mengi yanahitajika ili kutafuta njia za nzuri za kutoka katika ujenzi na kutatua mizozo ya makazi inayoendelea ulimwenguni kutokana na idadi ya watu inayozidi kuongezeka kila mara.

Pia, kuna haja ya juhudi za pamoja za urejeshaji kutoka katika Wizara ya Mazingira, Misitu, na Wizara ya Utalii, Wanyamapori, kwa kushirikiana na wenyeji kurejesha urithi  uliopotea wa Maporomoko ya Nabuyole na Mto Nzoia kwa ujumla. Kuna uwezekano mkubwa wa uhifadhi wa spishi asilia za samaki zisizo za kibiashara ndani ya Mto Nzoia, kama inavyoonyeshwa na utofauti mkubwa na wingi wa bayoanuwai, na hii inaweza kupunguza mkondo wa mto mzima.

Ili kutatua uharibifu wa ikolojia ya Mto Nzoia na kupunguza mzozo wa matumizi ya rasilimali, ambayo inatishia bayoanuwai yake, kuna haja ya kutoa elimu, kuongeza uelewa na uhamasishaji shirikishi wa  jamii na washikadau mbalimbali kuhusu njia nzuri za uhifadhi wa mazingira; teknolojia safi ya kujenga na kanuni bora za kilimo pamoja na matumizi endelevu ya bonde la mto.

Pia ni muhimu kuweka zuio la machimbo yaliyofungwa na kutoa taarifa kwa kanuni ili kuzuia zaidi. Upandaji miti katika maeneo ambayo tayari yameharibiwa, miti inayokua haraka na majani mazito karibu na machimbo na bonde lote la mto ni jambo la msingi.

Hadithi hii ilitolewa kwa ushirikiano na InfoNile kwa ufadhili wa JRS Biodiversity Foundation.