Matamanio ya Kenya katika kudhibiti uhalifu wa wanyamapori

Na Henry Owino

Kenya inajulikana kwa kuwa na utajiri wa wanyamapori mashuhuri kama vile Tembo wa Kiafrika wajulikanao kama Loxodonta Africana na Kifaru mweusi aliye hatarini kutoweka Diceros bicornis. Lakini wengi wa viumbe hawa wamekuwa katika hatari ya kutoweka kwa kipindi cha nusu karne iliyopita kutokana na mambo kadhaa, ikiwa ni pamoja na biashara haramu ya wanyamapori, ambayo mamlaka ya serikali na wapiganaji wa wanyamapori wamekuwa wakipigana.

Mapambano yanazaa matunda taratibu.

Jim Nyamu, Mkurugenzi Mtendaji wa Kituo cha Majirani za (TemboThe Elephant Neighbors Center (ENC)), anasema baadhi ya afua zimesaidia kwa kiasi kikubwa kuokoa wanyamapori walio hatarini kutoweka.

Mnamo Julai 1989, Serikali ya Kenya iling’aa kihistoria kwenye habari za kimataifa kwa kuchoma bidhaa za wanyamapori zilizokamatwa. Takribani tani 12 za pembe za ndovu ziliteketea kwa moto, ishara kwamba serikali imejitolea kukomesha ujangili wa tembo na vifaru.

Kenyan ranger stand guard around illegal stockpiles of elephant tusks rhinoceros horns and ivory. 1 — Mgambo katika ulinzi huku tani nyingi za pembe za ndovu na faru zikiteketea. Picha na KWS.

Paul Gathitu Mkaguzi wa Huduma za Wanyamapori Kenya(KWS) anasema bidhaa za pembe za ndovu zilizoteketezwa zilikuwa nyingi kuwahi kutokea duniani. Anaongeza kuwa, uamuzi wa kuteketeza bidhaa hizo kulidhihirisha umakini wa serikali ya Kenya katika kukabiliana na ujangili.

Uamuzi wa serikali ya Kenya kuteketeza bidhaa hizo ulikuwa na dhamira ya kumaliza kabisa biashara ya haramu ya pembe za ndovu. Hata mamlaka za serikali nyingine zilifuata mwenendo ule uliofanywa na serikali mnamo mwaka 1989.

Hizi na nyinginezo ni hatua ambazo serikali ya Kenya imeelekeza katika kudhibiti uhalifu wa wanyamapori, na zinaonekana kufanikiwa.

Kuanzishwa kwa mbuga na hifadhi za wanyamapori

Road signs at Nairobi National Park on Highway 1 — Alama za barabara katika Mbuga ya Kitaifa ya Nairobi kwenye Barabara Kuu. Picha na KWS.

Hayati Rais Daniel Arap Moi alianzisha Idara ya Uhifadhi na Usimamizi wa Wanyamapori (WMCD) na kumteua marehemu Richard Leakey kuiongoza. Na kupitia Sheria ya Bunge ya 1989, Serikali ya Kenya ilianzisha Mbuga za Kitaifa na Hifadhi kama hatua ya uthibitisho kuelekea kulinda na kuhifadhi uwepo wa maliasili na wanyamapori.

Miezi mitatu baadaye, marufuku ya biashara yoyote ya wanyamapori na bidhaa zake iliwekwa na Mkataba wa Biashara ya Kimataifa ya Wanyamapori na Mimea ilio Hatarini Kutoweka (CITIES). Uamuzi huo ulilenga kuibua hisia za kimataifa kuhusu matishio yanayowakabili wanyamapori wa Afrika hususan tembo kutokana na ujangili.

Wakenya walihimizwa kuripoti wawindaji haramu katika vituo vya polisi vilivyo karibu nao, huku serikali ikianza mikakati mbalimbali ya kukomesha ujangili. Mikakati hiyo ni ni pamoja na; kuhamasisha na kuelimisha umma kupitia vyombo vya habari, kuanzisha na kuchapishwa kwenye gazeti rasmi la serikali mbuga za kitaifa na hifadhi za wanyama.

Pamoja na hayo, serikali imekuwa ikitoa mafunzo na kuajiri walinzi zaidi wa wanyamapori, kutaifisha bidhaa za wanyamapori zilizokamatwa na bunduki haramu, kuunda sheria za adhabu kuhusu uhalifu wa wanyamapori, kushirikiana na mashirika yenye nia moja, na kuhusisha skauti wa wanyamapori, kama sehemu mikakati ya kulinda na kuhifadhi maliasili.

KWS rangers training school at Manyani Coast region 1 1 — Shule ya mafunzo ya wanamgambo wa KWS Manyani, eneo la pwani. Picha na KWS.

Kulingana na Gathitu, mwaka1990, Huduma ya Wanyamapori ya Kenya (KWS) ilianzishwa rasmi, kuchukua nafasi ya WMCD, na marehemu Dk. Leakey alibaki kuwa mwenyekiti wake wa kwanza.

Hapa, vitengo vya kupambana na ujangili vilivyo na silaha vilijumuishwa na walinzi waliidhinishwa kuwapiga risasi majangili wanapoonekana.

Hii iliwatia hofu wawindaji haramu kwa kiwango fulani, na tishio hilo lilipungua sana mipakani mwa Kenya. Kenya inajivunia takriban mbuga 40 za kitaifa, zikiwamo hifadhi zilizoko sehemu mbalimbali nchini kote. Mbuga hizo zimeajiri maelfu ya Wakenya na kukuza uchumi wa nchi kupitia utalii.

Kuziba mipaka yenye vinyweleo ili kuzuia usafirishaji haramu wa wanyamapori

Dickson Ole Kaelo, Afisa Mkuu Mtendaji wa Shirika la Uhifadhi wa Wanyamapori la Kenya (KWCA), alisema Kenya ina miundombinu iliyoendelezwa vizuri na nodi za kimataifa, kama vile Bandari ya Mombasa na Uwanja wa Ndege wa Kimataifa wa Jomo Kenyatta (JKIA) jijini Nairobi. Viwanja vya ndege na bandari vimekuwa sehemu muhimu za kutoka kwa bidhaa haramu za wanyamapori katika miongo miwili iliyopita, kutoka Kenya au eneo zima.

Kaelo alisema kati ya 2007 na 2017, Kenya iliripoti kukamatwa kwa pembe 797 za ndovu kwa Mfumo wa Taarifa ya Biashara ya Tembo (ETIS), zaidi ya nchi nyingine yoyote ya Afrika, ya tatu tu baada ya China (3,984) na Marekani (1,531) TRAFFIC 2018.

“Kenya inatambulika kama nchi ambayo mara kwa mara imeripoti kunasa bidha za wanyamapori ETIS (Milliken et al., 2018). Kwa hivyo, kiwango hiki cha juu cha kunasa kuna uwezekano wa kuonyesha juhudi za Kenya za kuripoti na kukamata wingi wa pembe za ndovu zinazopitia nchini,” Kaelo alibainisha.

Rhino grazing at Nairobi National Park within the capital city 1 — Kifaru wakichunga katika Mbuga ya Kitaifa ya Nairobi ndani ya jiji kuu. Picha na KWS.

Kwa mujibu wa tathmini ya TRAFFIC, Kenya pia ni nchi inayopitisha bidhaa haramu za wanyamapori kutoka nchi nyingine, ikiwa ni pamoja na Tanzania (hasa pembe za ndovu), Msumbiji (pembe za ndovu na faru), Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo (DRC) (hasa pembe za ndovu), Uganda ( pembe za ndovu, mizani ya pangolini na mbao), Zambia (pembe za ndovu) na Sudan Kusini (pembe za ndovu) (Weru, 2016).

Kwa ujumla, ni dhahiri kwa serikali ya Kenya kwamba ujangili na biashara haramu ya wanyamapori imestawi kutokana mianya ya utekelezaji wa sheria kwenye msururu wa biashara, ufisadi, uwezo dhaifu, na mahitaji makubwa katika masoko ya Asia.

Baada ya kutambua vitisho hivi, Serikali ya Kenya ilieleza katika Mkakati wa Kitaifa wa Wanyamapori wa Kenya 2030 na kutaja moja ya mikakati inayoimarisha ulinzi na usimamizi wa spishi kupitia; kupunguza ujangili, matumizi ya kupita kiasi na biashara haramu ya wanyamapori. Kipaumbele kikubwa ni kuongeza uwezo wa vyombo vya sheria ili kusaidia kukabiliana na ujangili na biashara haramu ya wanyamapori.

Senior Warden displays ivory in Nyahururu KWS station Laikipia CountyKenya 1 — Mlinzi Mkuu akionyesha pembe za ndovu katika kituo cha Nyahururu KWS, Kaunti ya Laikipia, Kenya. Picha na KWS.

Kaelo alithibitisha kuwa kufikia sasa, kupitia ushirikiano wa KWCA na KWS, kuna ufuatiliaji wa 24/7 na mbwa wa kunusa waliofunzwa huku maafisa wa polisi wakisimamia sehemu za kuingia na kutoka. Pia kuna adhabu kubwa kwa wale wanaomiliki bidhaa au wanaohusishwa na usafirishaji haramu wa wanyamapori na uhalifu.

#WildEye East Africa ni ramani shirikishi inayofuatilia uhalifu wa wanyamapori, iliyotolewa na Oxpeckers Investigative Environmental Journalism kwa kushirikiana na InfoNile. Kulingana na data ya ramani hiyo, idadi kubwa zaidi ya waliokamatwa, kesi zilizofikishwa mahakamani na waliokutwa na hatia ya uhalifu wa wanyamapori kati ya 2017-2022 wengi walibainika zaidi mnamo 2019. Ingawa kesi zilipungua mnamo 2020, ziliongezeka tena mnamo 2021.

Ushirikiano wa kukomesha mahitaji ya bidhaa za wanyamapori

Usafirishaji haramu wa wanyamapori umeorodheshwa pamoja na dawa za kulevya, usafirishaji wa binadamu, na usafirishaji haramu wa silaha kama moja ya shughuli muhimu zaidi za uhalifu zilizopangwa kimataifa (UNODC, 2019). Wasafirishaji wa wanyamapori wametumia mfumo wa fedha wa kimataifa na mtandao wa kimataifa wa usafirishaji (C4ADS, 2018).

Kenya inapakana na Bahari ya Hindi na nchi nyingine tano: Ethiopia, Somalia, Sudan Kusini, Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, na Uganda, maarufu kwa biashara ya wanyamapori. Biashara ya pembe za ndovu imepigwa marufuku tangu 1989 chini ya Mkataba wa Biashara ya Kimataifa ya Wanyama Walio Hatarini Kutoweka (CITES).

Kenya imeshirikiana na mataifa mengine kukomesha ulanguzi wa wanyamapori, ikiwemo mtandaoni. Hii ni muhimu kwa sababu kadiri teknolojia inavyokua, ndivyo wasafirishaji haramu wanavyoendeleza njia za kununua na kuuza bidhaa haramu za wanyamapori.

Katika kuimarisha viwango, Kenya imejiunga na washirika muhimu,kampunikubwa zaidi za kiteknolojia duniani, ili kukabiliana na biashara haramu ya wanyamapori. Ushirikiano huu unaitwa; “Muungano wa Kimataifa wa Kukomesha Usafirishaji wa Wanyamapori Mtandaoni” na unajumuisha kampuni kama Google, eBay, na Tencent, zinazofanya kazi pamoja ili kufanya majukwaa mashuhuri zaidi ya mtandao kutoweza kufikiwa kwa biashara haramu ya wanyamapori.

Najib Balala CS for wildlife observes new technology monitorng wildlife movements 1 — Najib Balala anatazama teknolojia mpya ya kufuatilia mienendo ya wanyamapori. Picha na KWS.

“Tunakubaliana na maoni ya wataalam wengi kwamba masoko ya ndani ya pembe za ndovu haramu au yasiyodhibitiwa vyema katika baadhi ya nchi kama vile Thailand, Nigeria, na Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo (DRC), haswa, ndicho chanzo kikuu cha kuongezeka kwa ujangili wa tembo,” alisema Joel Muinde. Mratibu, WWF-Kenya.

Kupigwa Marufuku kwa pembe za ndovu China ni muhimu kwa uhifadhi wa wanyamapori

Najib Balala, Katibu wa Baraza la Mawaziri la Wanyamapori nchini Kenya, alieleza kuridhishwa kwake na kupiga marufuku kwa pembe za ndovu nchini China. Alisema imekuwa nafuu kubwa kwa sekta ya wanyamapori nchini Kenya.

“Kwa kuwa ofisi ya trafiki ya kikanda nchini China ilitoa mchango mkubwa katika uamuzi wa serikali ya China wa kupiga marufuku soko la ndani la pembe za ndovu nchini China, tuna pumzi ya afueni kama serikali.”

Marufuku hiyo iliboresha zaidi uhifadhi wa wanyamapori barani Afrika, haswa Kenya. Uchina iliondoa wanyama kwenye orodha yake ya viungo vilivyoidhinishwa kwa utengenezaji wa dawa. Pembe ya Rhino ilidaiwa kupunguza homa na kupunguza shinikizo la damu. Walakini, Wanasayansi walikanusha iwapo pembe hizo zinasaidia katika tembo na kusema ni hadithi, na marufuku hiyo ilisaidia kunusurika kwa vifaru na kuongeza idadi yake.

“Tangu uamuzi huu wa msingi ufanyike, tumeona bei ya pembe za tembo nchini China ikiporomoka. Ingawa maswali mengi bado yanahitaji majibu, mustakabali wa Tembo wa Afrika unaonekana kung’aa kuliko ilivyokuwa kwa muda mrefu,” anasema Balala.

Msaada wa walinzi wa wanyamapori ni muhimu kote

Balala anasema, “Walinzi wa uhifadhi hawafanyi kazi na wanyamapori pekee. Kila siku wanafanya kazi katika jamii zinazozunguka makazi wanayoyalinda, kuunga mkono juhudi za kupunguza uhalifu na kusaidia kutoa taarifa kwa majirani pindi wanyamapori wanapotoka ili kutetea wanyama wao wa kufugwa na kuepuka migogoro ya wanyamapori na binadamu”

“Mnamo mwaka 2020, angalau walinzi 120 walipoteza maisha wakiwa kazini. Hatuwezi kufikiria jinsi wanyamapori wanavyoweza kuishi bila walinzi. Tunapaswa kuwajibika zaidi ili kuhakikisha usalama wa wanaume na wanawake hawa mashujaa,” Balala alihimiza na kuongeza; “Shukrani kwao, wanyama hawa wa ajabu na wa kuvutia wamelindwa. Lakini kazi ya wanamgambo si rahisi. Wanahitaji na wanastahili kuungwa mkono zaidi,”

Rangers who died on hands of poachers protecting wildlife 1 — Mnara ulioandikwa majina ya askari waliofariki mikononi mwa majangili. Picha na KWS.

“Wanashuhudia kila siku jinsi wanyamapori wanavyoimarika , lakini pia wanaona baadhi ya matukio mabaya zaidi tunayoweza kufikiria. Na matukio hayo ya kutisha yanapotokea, ni watu wanaofika pale kwanza. Hivyo wao hujiweka hatarini kuwakomesha wahalifu waliojihami wakiwa tayari kufanya chochote wanachoweza ili kutoroka na pembe ya kifaru, meno ya tembo, pundamilia, au pangolini walio hai.

Balala anasema walinzi hawa mara nyingi hufanya haya yote wakitumia vifaa vya zamani, mafunzo yasiyo ya mara kwa mara. Wanafanya kazi ngumu ambayo ni muhimu kwa uhai wa viumbe vilivyo hatarini kutoweka.

Kwa sababu hizi zote, walinzi wanastahili kuungwa mkono na jamii, serikali, watu binafsi na mashirika ya kiraia.

“Ni kazi hatari, ngumu na isiyo na shukrani na ikiwa tunataka kuwalinda vifaru na tembo wasiangamie, kuna hitaji kubwa la kuwaweka walinzi wetu salama na kuwapa motisha, kwa ustawi wao na ustawi wa spishi maarufu ambazo wanahatarisha maisha yao kulinda,” Balala alisisitiza.

Ministry of Tourism and Wildlife honours communiny rangers with new uniform launch 1 — Wizara ya Utalii na Wanyamapori yawaenzi walinzi wa jamii kwa kuzindua sare mpya. Picha na Henry Owino.

Kwa mujibu wa Kaddu Sebunya, Mkurugenzi Mtendaji wa Afrika Wildlife Foundation (AWF), uhusiano mzuri na KWS uliwafanya kutoa gari la mbwa kwa shirika hilo ili kuimarisha juhudi za kupambana na ujangili. Gari hili limesaidia kuimarisha kitengo cha mbwa kutokana na uhusiano wa muda mrefu wa ushirikiano kati ya taasisi hizo mbili.

“Kama AWF, tulikarabati vifaa vya kitengo cha mbwa wa KWS katika lango la Tsavo lililopo Mashariki yaMbuga ya Kitaifa ya Nairobi, ambako kitengo cha mbwa kinapatikana. Maboresho hayo yamemaliza mafuriko ya kudumu ya vibanda vya mbwa, kujenga ofisi na duka la wafanyakazi wa kitengo cha mbwa, eneo la mazoezi ya mbwa, tanki la maji taka, na ufungaji wa kazi za umeme ili kurahisisha ulinzi wa wanyamapori,” Sebunya anasema.

Kwa sasa, mtindo huo wa Kenya unatumiwa na mataifa mengine ya Afrika katika juhudi zao za kulinda wanyamapori na rasilimali. Anasema kwamba utafiti wa hivi karibuni uliofanywa na KWS kwa msaada wa washirika, ikiwemo AWF, umeripoti ongezeko la tembo, nyati, na twiga katika mfumo wa Ikolojia wa Tsavo-Mkomazi.

Sebunya alisikitika kuwa uhifadhi wa wanyamapori unakabiliwa na changamoto kama vile ujangili, mabadiliko ya tabia-nchi, migogoro ya binadamu na wanyamapori na kupoteza makazi. Alisema Mpango wa Mikakati wa KWS 2019-2024 ni hatua ya afua iliyoandaliwa ili kulinda na kuhifadhi wanyamapori kwenye nguzo tatu muhimu; uhifadhi, ushirikiano na biashara.

Sebunya, ambaye pia ni Rais wa AWF, alisema mkusanyiko wa kwanza barani Afrika kuhusu maeneo yaliyohifadhiwa na kuhifadhiwa ulifanyika Julai 18-23, 2022, Kigali, Rwanda, ukiongozwa na Umoja wa Kimataifa wa Uhifadhi wa Mazingira (IUCN) ulio na wanachama wa serikali na mashirika ya kiraia.

Soma Pia; Jitihada za uhifadhi zaanza kuzaa matunda Tanzania, wanyamapori wakiongezeka

Sensa ya kitaifa ya wanyamapori umeboresha uhifadhi

Kenya ilifanya sensa yake ya kwanza ya kitaifa ya wanyamapori ili kukabiliana na ujangili, ambayo ilichangia katika juhudi za kukomesha uhalifu huo. Utafiti huo ulitajwa kuwa ni silaha muhimu katika vita vyake dhidi ya ujangili. Utafiti huo uliofanyika katikati ya mwaka 2021 unaonyesha jumla ya tembo 36,280 wa savanna, ikiwa ni ongezeko la asilimia 12 kutoka takwimu zilizorekodiwa mwaka 2014 wakati shughuli ya ujangili ikiwa juu zaidi.

Kenya ni nambari nne kwa idadi ya tembo duniani baada ya Zimbabwe, Botswana na Tanzania.

Kulingana na Najib Balala, Katibu wa Baraza la Mawaziri wa Wanyamapori, sensa hiyo inasaidia kuboresha ufuatiliaji wa juhudi za uhifadhi wa wanyamapori. Anasema kutokana na takwimu hizo, idadi ya tembo, twiga, na vifaru inaongezeka nchini.

Balala anasema sensa hiyo inaonyesha kuwa baadhi ya viumbe hai wanaongezeka kote nchini Kenya, huku wengine wakiwemo simba na baadhi ya spishi za swala wakipungua.

Wahifadhi wanafanya kila wawezalo kuwalinda wanyama hao dhidi ya vitisho vinavyowakabili pamoja na kufuatilia afya yao na kuwahesabu ili shughuli za uhifadhi ziimarike.

KWS fitting Rhinos with microchips fight against poaching by monitoring movements 1 — KWS wavisha vifaru microchips katika mapambano dhidi ya ujangili kwa kufuatilia mienendo. Picha na KWS.

“Ongezeko la adhabu kwa uhalifu unaohusiana na wanyama walio hatarini inaonekana kuzaa matunda. Takriban spishi 30 za wanyama zilifunika takriban asilimia 59 ya ardhi ya Kenya,” Balala alithibitisha.

Sensa ilionyesha idadi ya simba, pundamilia, hirola na aina tatu za twiga walioko nchini pia zimeongezeka.

Balala anasema sensa hiyo ni ya msingi, na lifadhiliwa kikamilifu na Serikali ya Kenya. Sensa hiyo ambayo pia ilifanywa na wataalamu wa Kenya, ilibaini kuwa nchi hiyo ina vifaru 1,739, miongoni mwao spishi mbili za vifaru weupe wa kaskazini, vifaru weusi 897, na vifaru weupe 840 wa kusini. Hifadhi ya Kitaifa ya Maasai Mara inayovutia watalii ina karibu nyumbu 40,000.

“Kupata kiwango hiki cha habari kunaruhusu sera bora, mipango, na tathmini ya maeneo ambayo yanahitaji umakini katika afua zetu ili kudumisha au kuboresha juhudi zetu za kitaifa za uhifadhi,” Balala alisisitiza.

Rais Uhuru Kenyatta alipongeza mashirika ya uhifadhi wa wanyamapori nchini Kenya yakiongozwa na Wizara ya Wanyamapori na KWS kwa kufanikisha juhudi za kukabiliana na ujangili. Aliwashukuru maafisa kwa kazi bora na uingiliaji katika kuonyesha ubunifu na kuhakikisha wanapunguza upotevu wa tembo, vifaru na viumbe vingine vilivyo hatarini kutoweka.
“Wanyamapori ni turathi muhimu ya kitaifa inayohitaji kulindwa na kuhifadhiwa kwa ajili ya vizazi vijavyo na kwa manufaa ya Wakenya wote,” Rais Kenyatta alisema.

“Sensa ya wanyamapori husaidia serikali kufanya sera na hatua zenye ufahamu zaidi. Alibainisha matokeo ya jumla ya sensa pia yanawezesha serikali kujitayarisha vyema kwa afua za uhifadhi wa wanyamapori kama vile kubadilisha sera na mipango,” Rais Kenyatta alisema.

Waziri wa Wanyamapori, Najib Balala anauhakikishia umma kuwa serikali imefanikiwa kwa kiwango kikubwa katika suala la ujangili kwa sababu ya fedha za kutosha za kukabiliana na ujangili. Hata hivyo, anasikitika kuwa migogoro kati ya binadamu na wanyamapori bado ni changamoto kubwa kutokana na kutozingatiwa vya kutosha kimataifa katika masuala ya ufadhili unaotolewa kwa jamii na maisha ya watu katika sekta hiyo.

Makala hii imeandaliwa na Infonile kwa ushirikiano na Oxpeckers Investigative Environmental Journalism, kwa ufadhili wa Earth Journalism Network.